Opsiyon piyasaları dünyada yaygın Türkiye’de ise yeni gelişiyor dersek yanıltıcı olmaz. Opsiyonlar organize piyasada son 3-4 yıldır aktif ve hacmi her geçen gün istenilen hızda olmasa da düzenli olarak artıyor.
Opsiyon piyasaları diğer vadeli piyasalardan bir kaç istisna hariç aynı prensipler ile çalışır. Bu bölümde opsiyon piyasaları işleyiş esaslarını ele alacağız.
Opsiyon Piyasaları İşleyiş Esasları
Opsiyon Piyasaları opsiyon sözleşmelerinin alınıp satıldığı organize piyasalardır. Bu piyasada yatırımcılar aracı üyeler vasıtasıyla borsa tarafından belirlenmiş miktar veya oranda teminat yatırarak opsiyon alım veya satımı yapabilir.
İşlem yapan taraflar birbiri tanımaz. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin garantisi altındadır.
Günümüzde opsiyon piyasalarında işlemlerin neredeyse tamamı elektronik olarak gerçekleştirilmektedir.
OPSİYON İŞLEM SÖZLEŞMESİ NEDİR?
Borsa İstanbul opsiyonu aşağıdaki gibi tanımlamaktadır:
Karşılıklı iki taraf arasında yapılan ve alıcıya, ödeyeceği opsiyon primi karşılığında, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), kullanım fiyatı üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan, satıcıya da alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, kıymeti, veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.
Tanımdan opsiyonlar için aşağıdaki çıkarımları yapabiliriz:
- Kullanım fiyatı vardır :
- Vade vardır, yıl olarak :
- Risksiz Faiz :
- Prim vardır:
alım opsiyonu t zamanındaki değeri.
satım opsiyonu t zamanındaki değeri.
Opsiyonlarda haklar ve yükümlülükler vardır:
- Opsiyon alıcısının opsiyonu kullanması durumunda dayanak varlık alım veya satım hakkı
- Opsiyon satıcısının opsiyonun kullanılması durumunda dayanak varlık alma veya satma zorunluluğu
Opsiyon alıcısı hak sahibi iken satıcısı yükümlülük üstlenir.
Opsiyon sözleşmelerinde dayanak varlığın cinsi, kalitesi, miktarı, teslim yeri, tarihi, kotasyon şekli ve diğer detaylar standart olarak belirtilmiştir. Tarımsal ve finansal ürünler, döviz kurları, değerli maden ve enerji ürünleri gibi pekçok ürün vadeli işlem sözleşmelerine konu olabilmektedir.
Opsiyonları kullanım şekillerine göre de sınıflandırabiliriz:
- Avrupa Tipi
- Amerikan Tipi
Avrupa ve Amerikan tipi arasındaki fark Avrupa tipi opsiyonda egzersiz sadece vade sonu yapılabilirken Amerikan tipi opsiyon vadeye kadar her gün egzersiz edilebilir. Opsiyonun egzersiz edilmesi kullanılması anlamına gelir. Kullanıldığında vade gelmemiş olsa dahi işlem yapılır ve dayanak varlık ile bedeli el değiştirir. Amerikan tipi opsiyonlar bizim piyasamızda başlangıçta kullanıldı, sonra Avrupa tipine geçildi.
Opsiyonlardaki terimleri İngilizce ve Türkçe karşılıkları ile aşağıda gösterebiliriz:
| Zaman Değeri | Time Value |
| İçsel Değer | Intrinsic Value |
| Kullanım Fiyatı | Strike |
| Asli değerli | In The Money -ITM |
| Başabaş | At The Money -ATM |
| Asli Değersiz | Out Of Money -OTM |
Asli değerli / değersiz kavramlarına piyasada karda/zararda şeklinde yaklaşanlar da var. Bu tanım çok geçerli değil çünkü opsiyonunun asli değerli / değersiz olması karda/zararda olduğu hakkında bir şey söylemez.
Alım opsiyonlarının vade sonu değerlerini inceleyelim:
Satım opsiyonlarının vade sonu değerlerini inceleyelim:
Opsiyon terimlerini grafikte de inceleyelim, alım opsiyonu:
Satım opsiyonu:
Görüldüğü üzere alım opsiyonlarında spot kullanım fiyatının altına düştükçe asli değersiz, spot kullanım fiyatı üstüne çıktığında asli değerli oluyor.
Put opsiyonlarında ise bu durum tam tersi: spot kullanım fiyatı altına düştükçe opsiyon asli değerli oluyor.
Asli değerli olup olmama durumuna moneyness terimi kullanılır, Türkçede asli değerlilik diyebiliriz. Bazen %110 veya %95 gibi kavramlarda kullanılır. Bu değerler kullanılarak kullanım fiyatı hesaplanır. %110 için spot 100 ise alım opsiyonu kullanım fiyatı 110 olacaktır.
Bir başka ölçü ise delta ile yapılır. 25 delta, 10 delta, 50 delta gibi rakamlar duyabilirsiniz. Call ve Put opsiyonları için 50 delta başa baş noktasıdır. 25 delta ise spottan uzak bir değerdir. 10 delta uçlara yakındır.
Piyasalarda çok büyük hareket bekleyenler genelde asli değersiz opsiyonları tercih ederler.
Opsiyon Piyasalarının Temel Fonksiyonları Nelerdir?
- Risk yönetimi
- Fiyat keşfi
Risk yönetimi adından da anlaşılacağı üzere alıcı ve/veya satıcıların fiyat risklerini bunu almaya gönüllü olan kişi ve/veya kurumlara opsiyon sözleşmeleri aracılığı ile devretmesidir. Bu durumda örneğin üretici fiyatların düşmesi riskini rahatlıkla piyasada devredebilir. Benzer şekilde bir satıcı fiyatların yükseleceğini beklediği durumda opsiyon kontratı alarak pozisyon riskini yönetebilir.
Fiyat keşfi, geleceğe yönelik fiyatların şimdiden belirlenmesi anlamına gelir.
Özetleyecek olursak opsiyon kontratları:
* Organize borsalarda işlem görürler.
* Kontrat özellikleri borsa tarafından belirlenir ve standarttır.
* Kar-zarar hesaplaması günlük olarak yapılır.
* Teminat yatırılarak işlem yapılan kaldıraçlı piyasalardır.
* Vade sonunda dayanak varlık türüne göre fiziki işleme dönüşebilir.
* Kontratların daima açık olan ve işlem gören bir vade demeti bulunur.
* Kontratlar genelde vade sonundan önce kapatılır.
* İşlem yapanlar birbirinin riskini almazlar, arada borsa bulunur.
* Piyasalar çoğu zaman likittir.
* Mutlaka bir düzenleyici otoriteye tabi olurlar. Türkiye’de bu otorite Sermaye Piyasası Kurulu’dur.